&, vesaire, etc.
Tam olarak bir kelime değil fakat hikayesi oldukça ilginç. Bahsettiğimiz şey çokça kullandığımız “&” işareti, yani “ampersand”.
Ampersand kelimesi “And per se and” yani “&, kendi başına ‘ve’” anlamına geliyormuş. Tabii Türkçede hiçbir şekilde yer almayan fakat sıklıkla kullandığımız & işaretinin “ve” anlamına geldiği hepinizce malumdur. Biz her ne kadar “işaret” desek de bu aslında bir “ligature”. Türkçe olarak “bağlı, bağlam” diyebiliriz belki. Arapça alfabe bilenler bilir, Arap alfabesindeki “lam elif (ﻻ)” de bir ligature’dur. Yani en az iki harfin birleşik yazılışı.
Latince & karakteri, Arapça ﻻ’ten farklı olarak Latin alfabesinde bir harf sayılmaz, zira aslında bir kelimenin kısaltmasıdır: et. Latince bağlaç olan “ve” anlamına geliyor.
“Absque sudore et labore nullum opus perfectum est.”
Latince bir atasözü olan bu cümle şunu diyor: “Ter ve zahmet olmayan hiçbir iş mükemmel değildir”.
& karakterinin oluşumu, sanıyorum, tamamen el yazmasının bir ürünü. Karakteri tam ortadan ikiye bölerseniz aslında sol tarafta bir E (büyük) ve sağ tarafta gizli bir t (küçük) harfi olduğunu görebilirsiniz.
t’nin üst kuyruğu E’nin alt kuyruğuyla çapraz olarak birleşmiş. E’nin ortadaki çizgi de t’nin alt kuyruğu ile birleşmiş. t’nin tepesi de E’nin üstte kalan kuyruğuyla birleşince ortaya & karakteri çıkmış.
Günlük hayatımızda et’i kullandığımız ya da rastladığımız bir başka kelime ise “etc.”. Bu kelime de bir dönem &c. olarak kullanılmış fakat pek yaygınlaşmamış. Biz bu kelime yerine daha çok “vs.” kullanıyoruz. Bizdeki açılımı ise “ve saire”. Anlamları birbirinin aynısı fakat “ve saire” Arapça bir kelime grubu. (Demek ki Öztürkçe buna pek ihtiyaç duymamış, ya da Arapçası daha hoşumuza gitmiş).
Vesaire
“Ve saire” aslında bildiğimiz iki farklı kelimeden türüyor. “Ve” Arapçadan aldığımız meşhur bağlaç, “saire” kelimesi ise şöyle yazarsak daha net anlaşılacak olan kelime: “seyire”. Yani, “seyreden, devam eden, ilerleyen”. Hani şu “ressam” konusundaki fa’’al veznine verdiğimizde “seyyar” olan kelime. (Seyyare de araba demek, seyyar satıcı da ilerleyen, devam eden, yürüyen satıcı.)
“Vesaire” ise “ve seyreden” manasında. Latincedeki “et cetera” da buna çok yakın bir anlam taşıyor.
“Biz yollarda eğer bulabilirsek başımıza gölge verecek kadar hurma dalı, ot vesaire topluyorduk.” — F. R. Atay.
Et Cetera
Latince “-ter” ekini almış içinde yoğurmuş ve bize İngilizce olarak çıkmış birkaç kelime: Alter, Alternative, Other, International, After. Bu “-ter” eki önüne gelen kelimeyi diğerleri arasında kuvvetlendiriyor. Bulunduğu kelimeye bir çoğulluk katıyor ve bu çoğullukla ilgili durumları yönetiyor. Mesela “değiştirmek” anlamındaki “alter”, ikisinden birini seçmek, kuvvetlendirmek manasından türemiş. “other” ise aslında “anther”, “alter”in zıttı. İki şey arasında kuvvetli olan “alter”, diğeri “other”dır. Inter ise “iki (ya da fazla) şeylerin arasında” demek. “After” iki şeyden birinin durumunu yönetiyor gördüğünüz üzere. Tabii bunların daha fazla detayına girmek için Latinceyi iyi bilmek gerekiyor, onu da ben bilmiyorum. Bunlar araştırmalarım sonucunda edindiklerim.
Mesela İngilizce’deki “-(t)er” ekinin de müsebbibi bu Hint-Avrupa kökenli “-ter” eki. “Sweeter” dediğinizde “daha tatlı olanı” demiş oluyorsunuz, tatlılığını güçlendiriyorsunuz. Ya da “faster” dediğinizde “aralarında en hızlısı”, “diğerlerine göre daha hızlı” demiş oluyorsunuz.
Şimdi Arapça-Farsça “hükümdar” kelimesindeki “-dar” eki de bu “-ter” ekiyle akrabaymış desem inanmazsınız. Fakat öyle. Zira tüm kaynaklar bunu işaret ediyor. Hatta “father” ve “mother” kelimeleri de yine aynı şekilde “pa-ther” ve “ma-ther” olarak düşünülebilir. pa ve ma ise tek heceli bebek kelimeleri. (papa, mama). Farsçada bu -ter/-dar anlamı “sahiplik” olarak evrilmiş. Yine aynı şekilde “serdar” “diğerleri arasında ‘baş’ sahibi”, ya da “haberdar”, “diğerleri arasında haber sahibi” gibi.
İngilizcede “yapan, meslek edinen” anlamına gelen “-er” (Teacher) ekinin bununla ilişkisi var mı diye araştırdım ama bulamadım. Belki de vardır.
Farsça ve Latince çok fazla şey paylaşmışlar. Arapça da Farsçadan çok etkilenmiş, Türkler de Arapçadan etkilenince böyle bir etkileşim olmuş, bu etkileşimi geriye doğru takip etmek oldukça zor.
Çok dağıtmadan asıl konuya dönelim: “cetera” da bu çoğulluklar arasında “seçilenden kalan kısmı” anlamı gibi bir anlam veriyor. “et cetera”, yani “ve kalanları”…
“&” karakterinin Türkçede yer almaması gayet normal tabii. Zira Türkçede “et” diye bir bağlaç bulunmuyor. “Kas ve yağ tabakası” anlamına gelen “et” için de bu işareti kullanmak pek akıl karı görülmemiş olmalı. Neticede “ve” kadar sık kullanmadığımız için kısaltmaya da ihtiyaç duymuyoruz. Fakat zaman zaman bu karakteri “süslü” olduğu için kullandığımız da oluyor.
yasir buğra eryılmaz’ın bu yazıya cevap olarak paylaştığı Prof. Dr. Halis Biçer tarafından tasarlanmış Türkçe “ampersand” karakteri güzel ve estetik bir girişim olmuş. Üstelik elle yazmaya da gayet müsait görünüyor.
